Rośliny które zmieniły świat

Istota ludzka podczas egzystencji na Ziemi, korzysta z dobrodziejstw wielu roślin, które znane są od milionów, tysięcy albo też setek lat. Są to rośliny, które wykorzystywane są jako źródło pokarmu bądź też posiadają lecznicze właściwości albo też z uwagi na ich piękny wygląd mają wielkie znaczenie w projektowaniu ogrodów czy przydomowych rabat. Wśród roślin wykorzystywanych jako źródło pokarmu czy służących do produkcji popularnych napojów można wymienić m.in. rodzaj Tritticum (pszenica), Vanilia planifolia– wanilię płakolistną, Theobroma cacao– kakaowiec czy rodzaj Camelia czyli roślinę dzięki, której pijemy herbatę. Z pośród wielu roślin mających duże znaczenie w medycynie istotną rolę odegrała m.in. naparstnica purpurowa Digitalis purpurea, zaś w ogrodnictwie i projektowaniu ogrodów istotne znaczenie zwłaszcza w tzw. wiosennych nasadzeniach rabatowych mają m.in. rodzaj Tulipa czyli popularne tulipany oraz Crocus vernus– krokus wiosenny.

Jedną z roślin, bez której trudno było wyobrazić sobie egzystencję wielu narodów świata jest rodzaj Camelia czyli Herbata. W literaturze można znaleźć różne informacje dotyczące pierwszej rośliny, z której uzyskano ten ceniony napój. Camelia sisnesis var. sinensis czyli rośliny odmian chińskich pochodzą z Chin, jednak nie jest do końca pewne czy to właśnie z części tych roślin po raz pierwszy przygotowano herbaciany napój. Chińczycy uważają, iż herbata przybyła do Chin w III w. n.e. z Asamu wraz z buddyjskimi mnichami. Teoria ta wydaje się być prawdziwa z uwagi na fakt iż, herbata asamska czyli indyjska – Camellia sinensis var. assamica występuje naturalnie w lasach Asamu i Birmy oraz na wyspie Hainan. W Europie herbata pojawiła się po raz pierwszy w Rosji, gdzie dotarła wraz z arabską karawaną w 1550 roku. Natomiast do Polski herbata dotarła z Francji w 1664 roku, jednak zwyczaj jej picia rozpowszechnił się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Początkowo był to bardzo kosztowny napój, stąd pity był jedynie na dworze królewskim czy w innych miejscach, określanych mianem zamożnych. W miarę upływu czasu pojawiało się wiele rodzajów herbaty oraz stawała się ona coraz bardziej dostępna.

Jak wspomniano roślina, z której pozyskiwany jest surowiec to herbata chińska czyli Thea sinensis – rodzina herbatowatych zwanych też kameliowatymi. Jest to roślina zimozielona, która najlepiej rośnie w klimacie ciepłym i łagodnym z regularnymi opadami. Jej wzrostowi sprzyja klimat monsunowy odznaczający się dużym nasłonecznieniem i wysokimi sumami opadów. Krzewy herbaciane są uprawiane aż na terenach do wysokości 2400 m n.p.m. Jednak to, rośliny rosnące w miejscach niżej położonych dłużej dojrzewają, ale charakteryzują się mocniejszym aromatem. Aby usprawnić zbiór surowca herbaciane krzewy przycina się do wysokości ok. 1,50 metra, a listki herbaciane zbiera się dopiero po 3-5 latach od posadzenia rośliny. Wówczas zrywa się je przez cały rok, średnio co 10 dni. W zależności od przeznaczenia surowca, liście mogą być podsuszane oraz przełamywane i wówczas powstaje herbata liściasta, albo też miażdżone dzięki czemu powstaje herbata granulowana.

Istotne znaczenie ma również kakaowiec uznawany za jedną z cenniejszych roślin w historii ludzkości posiadająca prozdrowotne właściwości. Jest to roślina, która pochodzi z amerykańskich tropików i należy do rodziny ślazowatych – Malvaceae. Jest to niskie drzewo lub krzew, potrzebujący do wzrostu zasobnej gleby i odpowiedniej ilości wody. Drzewo to plonuje po raz pierwszy około czwartego roku po posadzeniu, a jego długość życia może wynieść nawet osiemdziesiąt lat. Kakaowiec wydaje różowe kwiaty, które podobne są do kwiatów popularnej rośliny balkonowej- fuksji. Jednak to owoce kakaowca, w których znajdują się drogocenne ziarna stanowią surowiec o ogromnej wartości. Ziarna te otoczone są śluzowatą wydzieliną, aby mogły być wykorzystane muszą zostać podane procesowi fermentacji. W warunkach naturalnych proces ten polega na umieszczeniu ziaren pod grubą warstwą liści bananowca. W ten sposób zachodzi zjawisko tzw. pocenia. Kolejnymi etapami pozyskania cennego surowca jest prażenie, które warunkuje powstanie charakterystycznego smaku i aromatu kakao, a następnie dalsze uszlachetnianie ziaren. Ostatnimi etapami są już tylko mielenie połamanego ziarna kakao i podział na miazgę oraz proszek. Miazga wykorzystywana będzie do produkcji czekolady, zaś proszek dostępny jest w formie czystego kakao.

Rośliną mającą ogromne znaczenie w piekarnictwie czy też cukiernictwie jest rodzaj Tritticum czyli pszenica. Obok kukurydzy i jęczmienia pszenica jest jednym z podstawowych zbóż, będących podstawą pożywienia dla milionów ludzi na całym świecie. Jej uprawa jest rozpowszechniona na wszystkich kontynentach i zajmuje czołowe miejsce w światowej produkcji zbóż. Jest to roślina o dużym znaczeniu gospodarczym, ale także gatunek, którego ziarna po przetworzeniu mogą być wykorzystywane w celach leczniczych. Literatura podaje, że odwar z ziarniaków pszenicy stosowano w lecznictwie ludowym w celu ogólnego wzmocnienia organizmu. Natomiast przy zapaleniu górnych dróg oddechowych i przy suchym kaszlu używano odwaru z otrąb pszennych wraz z miodem. Z uwagi na dużą ilość skrobi, białka i glutenu znajdujących się w ziarniakach pszenicy, a także obecność witamin B1, B2, D, E, K, PP gatunek ten jest szeroko wykorzystywany nie tylko w lecznictwie, ale i kosmetologii. Roślinę tę zaczęto uprawiać około 10000 lat temu, a jej pochodzenie sięga południowo-wschodniej Turcji. Najwcześniej zebraną pszenicą był dziki orkisz, a zbiór ten przeprowadzony był we wschodniej części Morza Śródziemnego. Pszenica orkisz (Triticum spelta) będąca zwyczajowo nazwana szpelcem stanowiła cenne pożywienie w imperium rzymskim. Spożywana była już przez gladiatorów oraz uczestników igrzysk, jednak nadal stanowi cenny pokarm charakteryzujący się wysoką wartością odżywczą. Obecnie orkisz ma mniejsze znaczenie w uprawie, chociaż często wybierany jest jako roślina płodozmianowa w gospodarstwach ekologicznych. Innymi dawnymi odmianami pszenicy, które stopniowo wracają do łask są pszenica samopsza oraz płaskurka. Zarówno pszenica samopsza jak i płaskurka należą do gatunków pszenic niewymłacających się o łamliwej osadce kłosowej. Aktualnie w uprawie są też tzw. pszenice durum z przeznaczeniem do produkcji makaronów.

Obok roślin mających duże znaczenie w życiu człowieka są też wanilia płaskolistna czy szafran pozyskiwany z gatunku Crocus sativus. Wanilia należy do rodziny Storczykowatych i rośnie w lasach tropikalnych Meksyku oraz w Ameryce Środkowej. Swoje wijące się pędy, osiągające nawet piętnastometrową długość, opiera na większych i mocniejszych drzewach lub specjalnych drewnianych konstrukcjach. Sadzonki wanilii mogą dorastać do 4 m. Roślina ta posiada średniej wielkości gładkie liście i, podobnie jak krokus uprawny, zakwita tylko na jeden dzień. Kwiaty mają wielkość od 7 do 10 cm. Krótko po zerwaniu przybierają ciemną, zbliżoną do czerni barwę, stąd ich aztecka nazwa „tlilxocht”, czyli „czarny kwiat”. Owoce tej rośliny zwane laskami wanilii. W pełni dojrzałe nie pachną i mają barwę ciemnozieloną. Dopiero odpowiednia obróbka strąków, polegająca na naprzemiennym ich suszeniu i „poceniu” nadaje im ten niezwykły aromat. Proces ten trwa około sześciu miesięcy. Po jego zakończeniu strąki mają barwę czarną, a na łuskach widoczny jest biały, wanilinowy nalot. Im więcej tej substancji w strąkach, tym silniejszy zapach.  Z uwagi na chęć zakładania plantacji wanilii w różnych stronach świata zapomniano o braku jej naturalnych zapylaczy, którymi są kolibry czy pszczoły. Stąd konieczne stało się ręczne zapylanie każdej rośliny. Taką pracę wykonują zwykle kobiety. Ostro zakończonym pędem bambusa lub cytrynowca nakłuwają błonę pokrywającą męskie i żeńskie organy rozrodcze kwiatu, aby mogły się ze sobą zetknąć. W ten sposób zapyla się dziennie ponad 2 tys. sztuk. Jednak nie wszystkie kwiaty zostają skutecznie zapylone i wydają owoce. Warto zaznaczyć, że z 1 ha upraw otrzymuje się ok. 300 kg strąków, które pozostają na roślinach do czasu uzyskania dojrzałości, tzn. ok. 6-9 miesięcy. Zanim jednak zostaną zebrane podlegają wcześniej wspomnianemu procesowi naprzemiennego suszenia i „pocenia”. Stąd przyprawa jaką jest wanilia jest tak kosztowna. Podobnie jest z szafranem, który jest najdroższą przyprawą świata. Przyprawę tę uzyskuje się z wysuszonych słupków kwiatowych szafranu uprawnego kwitnącego jesienią, a do wyprodukowania kilograma potrzeba co najmniej 150 tys. kwiatów. Zaś na bardzo wysoką cenę tego luksusowego dodatku ma wpływ także to, że produkuje się go ręcznie. Szafran zawiera: witaminę A, kwas foliowy, miedź, potas, wapń, mangan, żelazo, selen, cynk, magnez, taniny oraz ryboflawinę. Znamiona słupków szafranu wykorzystuje się w farmacji do produkcji leków, gdyż w nich bowiem znajdują się olejki eteryczne (głównie safranal), barwniki takie jak krocyna, gorzka pikrokrocyna, karotenoidy, witaminy B1 i B2, pektyny, śluzy, cukry oraz tłuszcze. Poza tym roślina ta ma również właściwości przeciwskurczowe, wspomagające trawienie, poprawiające nastrój i apetyt. Zostało też naukowo potwierdzone działanie antydepresyjne, przeciwdrgawkowe, antybakteryjne oraz antyoksydacyjne szafranu.

Natomiast duże znaczenie w ogrodnictwie czy też projektowaniu rabat wiosennych mają rośliny cebulowe takie jak tulipan czy krokus. Te pierwsze to jedne z piękniejszych kwiatów wiosennych. Zalicza się je również do grupy kwiatów ukochanych przez florystów. To właśnie one stanowiły podstawę tzw. tulipmanii w siedemnastowiecznej Holandii i były przedmiotem inspiracji dla pochodzących z Niderlandów malarzy. Botanicznie tulipany należą do rodziny Liliowatych i to właśnie tulipany botaniczne zakwitają jako pierwsze. Następne zaobserwować możemy kwitnące okazy tulipanów pojedyńczych i pełnych wczesnych, natomiast na przełomie kwietnia i maja zakwitają tulipany z grupy Triumph i mieszańce Darwina. W maju podziwiamy tulipany liliokształtne oraz  kwiaty z grupy Crispa i Cottage. Natomiast w drugiej połowie maja zakwitają tzw. tulipany Rembrandta, tulipany papuzie i peoniowe, a pod koniec miesiąca tulipany z grupy Virdoflora. Tulipany podobnie jak krokusy to rośliny łatwe w uprawie. Większość z popularnie uprawnianych tulipanów zaliczanych jest do grup odmian odpornych na niekorzystne warunki atmosferyczne. Sadzenie tulipanów czy krokusów następuje w terminie od połowy września do października, a cebulki umieszcza się na głębokości równą trzykrotnej wysokości cebuli. Tulipany i krokusy to najpopularniejsze wiosenne rośliny cebulowe. Wydając pojedynczy kwiat pojawiający się wczesną wiosną krokus niezmiennie kojarzony jest ze wspomnianą porą roku. Ponadto krokus jest gatunkiem mrozoodpornym – nie wymaga więc okrywania czy wykopywania cebulek.

Są też rośliny, szeroko wykorzystywane w lecznictwie. Z pośród wielu roślin mających duże znaczenie w medycynie istotną rolę odegrała m.in. naparstnica purpurowa Digitalis purpurea. Jest to niezwykła roślina o dzwonkowatych kwiatach. To właśnie od kształtu kwiatów pochodzi wiele nazw takich jak:  Palce Wróżek, Psi Palec czy Rękawiczka Naszej Pani, pod którymi znana jest ta roślina. Naparstnica purpurowa zaliczana jest do grupy najbardziej trujących roślin w Polsce. Mimo powyższego zakwalifikowania roślina ta jednocześnie posiada właściwości lecznicze. Podobnie jak naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora) wykazuje zbliżone działanie toksyczne oraz zawiera składniki chemiczne wywołujące objawy zatrucia takie jak: spowolnienie akcji serca, nudności i wymioty, kolka żołądkowo-jelitowa, zaburzenia widzenia, porażenia i skurcze. Mimo właściwości toksycznych naparstnica purpurowa stała się rośliną, która wyznaczyła nową epokę w kardiologii. Liść Digitalis purpurea, który jest surowcem farmaceutycznym zawiera kardenolidowe glikozydy nasercowe. Ich działanie powoduje znacznie wydajniejszą pracę mięśnia sercowego. Aktualnie w Polsce nie stosuje się tej rośliny w ziołolecznictwie, gdyż w jej zastępstwie wykorzystywana jest naparstnica wełnista (Digitalis lanata), która jest mniej toksyczna. Warto również wspomnieć, że jest to gatunek, który spotykany jest dość często i samorzutnie rozprzestrzenia się w środowisku. W przyrodzie występuje on w miejscach nasłonecznionych takich jak lasy, w szczególności lasy świerkowe oraz kwaśne buczyny, których przykładem mogą być zręby i polany śródleśne, zarośla kosodrzewiny oraz łąki. Jest to gatunek  inwazyjny w skali regionalnej, który stopniowo zajmuje nowe stanowiska w naszym kraju. Został on zakwalifikowany do II kategorii gatunków inwazyjnych. Oznacza to, że gatunek taki już ujawnił właściwości inwazyjne w niektórych rejonach i zwiększa zajmowany areał bądź cechuje się dużym potencjałem inwazyjnym znanym w innych krajach.

Wyżej wymienione rośliny są przykładem gatunków, które miały i mają obecnie duży wpływ na egzystencję człowieka. Mogą też być zaliczane do roślin, które zmieniły świat.

Autor: mgr inz Agnieszka Kurcius – Śląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Częstochowie, Oddział w Bielsku-Białej.

Copyright © 2012 Żywiecki Uniwersytet 3 Wieku.

Wszelkie prawa zastrzeżone.